تاریخ مدینة دمشق (کتاب)کتاب تاریخ مدینة دمشق به زبان عربی اثر ابو القاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعی دمشقی معروف به ابن عساکر درباره شرح حال افراد است. ۱ - معرفی مؤلفابن عساکر، ابو القاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعی دمشقی (۴۹۹- ۵۷۱ ق) ؛ برجسته‌ترین فرد از خاندان ابن عساکر است که در دمشق زاده شد و همان جا درگذشت. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمی و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامی و نیز تالیف اثر چشمگیر تاریخ بزرگ دمشق در شمار یکی از بزرگترین حافظان حدیث و نویسندگان تاریخ در روزگار خویش درآمد. دوران زندگی ابن عساکر با انقراض سلاجقه شام و روزگار حکمرانی نور الدین زنگی و صلاح الدین ایوبی بر مناطق شام تقارن داشت. سیاست مذهبی نور الدین زنگی و جانشینان وی و نیز ایوبیان بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعی مذهب و حمایت از مذاهب اهل سنت و پیروان حدیث استوار بود، از این رو کار گردآوری و روایت حدیث در روزگار ابن عساکر بالا گرفت و خود وی در این زمینه به چهره‌ای درخشان بدل گشت. تحصیلات ابتدایی ابن عساکر از ۶ سالگی در دمشق آغاز شد. پدرش، برادر بزرگش صائن و نیای مادریش از جمله نخستین استادان او در حدیث و فقه بودند. سپس از سبیع بن قیراط، ابو القاسم ابن نسیب، ابو طاهر حنائی و دیگران قرآن ، حدیث ، فقه و خلاف و اصول آموخت. وی پس از درگذشت پدر برای ادامه تحصیل راهی بغداد - مرکز بزرگ علوم دینی آن روزگار- شد و در مدرسه نظامیه و دیگر مدارس علمیه آن شهر حدیث شنید و فقه و خلاف و نحو آموخت. او در ۵۲۱ ق به مکه رفت و حج گزارد. در بازگشت از مکه تا ۵۲۵ ق در بغداد ماند و از استادان نظامیه و دیگر بزرگان دار الخلافة از جمله ابو القاسم هبة الله بن حصین ، ابو الحسن علی بن عبد الواحد دینوری و و هبة الله شروطی حدیث آموخت. در خلال پنج سالی که در بغداد بود از شهرهای کوفه ، موصل ، رحبه ، دیار بکر و نیز جزیره دیدار کرد سپس به دمشق بازگشت. دومین سفر ابن عساکر به قصد خراسان و از راه آذربایجان در سال ۵۲۹ ق بود. وی در این سفر با ابو سعد عبد الکریم سمعانی صاحب کتاب الانساب در مرو دیدار کرد و همراه او به نیشابور و هرات رفت. سفرهای علمی ابن عساکر از ۵۲۰ ق تا ۵۳۳ به درازا کشید و سرانجام باره آوردی بی مانند از شنیده‌ها و نوشته‌هایی در باب روایات و احادیث به دمشق بازگشت. شمار مشایخ او را در حدیث بالغ بر ۱۳۰۰ مرد و بیش از ۸۰ زن نوشته‌اند که بسیاری از آنها در همان دوره خردسالی به او اجازه روایت داده‌اند. از این پس (۵۳۳ ق) دوره چهل ساله تالیف و تصنیف و فعالیت‌های آموزشی ابن عساکر آغاز می‌شود و تا واپسین روزهای زندگی او ادامه می‌یابد. شاگردان و راویان ابن عساکر بسیار زیاد و غالب آنان از فقیهان و رجال حدیث در روزگار خود بوده‌اند. با وجود بی اعتنایی ابن عساکر به حاکمان و صاحبان قدرت، نور الدین زنگی حکمران شام همواره او را بزرگ می‌داشت و علاوه بر تشویق و حمایتی که از او در تالیف تاریخ دمشق به عمل آورد، دار الحدیث نوریه را که از نخستین مراکز تخصصی در آموزش حدیث بوده است برای او تاسیس کرد و ریاست آن را به وی واگذاشت. از جمله آثار وی می‌توان به تاریخ دمشق، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابن الحسن الاشعری، الاربعون فی الجهاد، کشف المغطا فی فضل الموطا، اخبار لحفظ القرآن ، الاشراف علی معرفة الاطراف ، فضل علی بن ابی طالب علیه‌السّلام ، فضل یوم عرفة و... اشاره کرد. ۲ - معرفی کتابتاریخ دمشق با عنوان مفضل «تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها» از جامع‌ترین کتابها در جغرافیای تاریخی و زندگی نامه دانشمندان به ویژه محدثان و حافظان حدیث شهر کهن سال دمشق است که پس از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری (۴۲۱ ق)، ذکر اخبار اصبهان ابو نعیم اصفهانی (۴۳۰ ق) و تاریخ بغداد خطیب بغدادی (۴۶۳ ق)، در تاریخ شهرهای اسلامی نوشته شده است. شیوه نگارش و تدوین تاریخ دمشق به ترتیب تاریخ بغداد است که ابن عساکر مطالب آن را نزد مشایخ بغداد و دمشق که بعضا از اصحاب خطیب بوده‌اند، خوانده و شنیده بود. کتاب دارای پیشگفتاری مفصل درباره پیشینه تاریخی دمشق است: پیدایش و بناء و وجه تسمیه آن، اخبار وارده در فضائل دمشق و شام در احادیث نبوی و فتح آن به دست سپاه اسلام ، نقشه شهر دمشق، مساجد ، کلیساها ، دیرها ، دروازه‌ها و تاریخ بنای هر کدام، زندگی نامه پیامبران ، خلفا ، والیان، فقیهان ، محدثان... وی زندگی نامه رجال را با نام احمد و از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آغاز کرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموری را که از دیار شام دیدار کرده‌اند به دنبال آورده است. حجم مطالب کتاب که فاصله زمانی دوره پیش از اسلام تا سده ۶ ق را در بر گرفته به ۸۰ مجلد رسیده است. این حجم عظیم، از آوردن اسانید بسیار و تکرار یک موضوع از طرق مختلف ناشی شده است. این کتاب در همان زمان مؤلف شهرت بسیار یافت و ابن عساکر خود در دار الحدیث نوریه و جامع دمشق به تدریس آن پرداخت. ۳ - ویژگی‌های کتاب۱. این کتاب موسوعه حدیثی بزرگی است که به خاطر در برداشتن هزاران حدیث نبوی می‌تواند مرجعی برای دانشمندان حدیث به شمار آید. ۲. همچنین تاریخ دمشق می‌تواند مرجعی برای علمای علم رجال و ترجیح و تعدیل روات قرار گیرد. ۳. در این کتاب همه جا روایت با سند کامل ذکر می‌شود. از آنجا که مؤلف خود نسبت به احادیث ضعیف و ساختگی آگاهی کامل داشته است، شاید علت این امر این باشد که مؤلف می‌خواهد مسئولیت خبر منقول را به عهده راوی آن واگذارد. در واقع کتاب او کتابی است که برای عموم نوشته شده و هر کس می‌بایست با معیار عقلی به رد یا قبول روایات آن بپردازد. ۴. در کتاب نام افراد بسیاری از رجال فرهنگ اسلامی و نیز میراث عربی قبل از اسلام گرد آمده است. ۵. علاوه بر اینها از کتاب به عنوان مجموعه‌ای بزرگ از شعر و ادبیات نیز می‌توان نام برد. ۶. گذشته از همه اینها، تاریخ دمشق می‌تواند حلقه واسطه بین زمان ما و زمان پیشینیان مؤلف قرار گیرد. چرا که مؤلف روایات و اخباری را از برخی مصادر گزارش می‌کند که اصلا در دسترس ما قرار نگرفته است. ۴ - نسخه شناسینسخههای خطی بسیاری از تاریخ دمشق در کتابخانه‌ها موجود است از جمله: ۱. نسخه‌ای در کتابخانه الازهر قاهره به شماره ۷۱۴ به قرائت و تصحیح و اضافات ابن عساکر و پسرش قاسم که با وجود کاستی از کهن‌ترین نسخ موجود است. ۲. نسخه‌ای در ظاهریه دمشق به شماره ۳۳۶۷- ۳۳۸۳ در ۱۹ جلد. و نیز نسخه‌هایی در کتابخانه‌های عراق ، مغرب ، تونس ، ترکیه ، لندن ، کمبریج ، آمریکا و هند که هیچ یک کامل نیست. نسخه موجود در برنامه توسط علی شیری مورد تحقیق قرار گرفته و توسط دار الفکر بیروت در سال ۱۴۱۵ ق/ ۱۹۹۵ م، در هشتاد جلد به چاپ رسیده است. [۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، مدخل: ابن عساکر.
[۳]
تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ج۶، ص۶۹- ۷۱.
۵ - منابع۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل: ابن عساکر. ۲. تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان . ۳. مقدمه محقق کتاب. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |